بار سفری یک روزه می‌بندیم تا ساعاتی را در کنار آن‌هایی بگذرانیم که دلشان به بزرگی دریاست، مردمانی قناعت‌پیشه که فرقی ندارد غنی باشند یا فقیر، میهمان‌نوازیشان شهره عام و خاص است، همان‌هایی که همه آنچه را که در کف دارند، روی سفره ساده‌شان می‌چینند تا مبادا میهمانشان احساس کمبود کند.

عازم روستای «کریم‌آباد» در یکی از نقاط مرکزی استان سیستان و بلوچستان می‌شویم، روستایی در دهستان چشمه زیارت شهرستان زاهدان که به درستی می‌توان صحنه‌ای از تلفیق زندگی در کپر و ساختمان‌های نوساز را در آن به نظاره نشست و به خوبی دید که اینجا کپر نماد فرهنگ است نه نشانه محرومیت... .

جوانی ۳۰ساله که اهالی او را «صبرالله» صدا می‌زنند به استقبالمان می‌آید، کودکان قد و نیم‌قدش نیز در حالی که اسباب بازی‌های دست‌ساز در دست دارند، مقابل کپری که سادگی در آن نقش بسته و با همین سادگی‌اش چشم‌نوازی می‌کند، ‌ایستاده‌اند تا با زبان کودکانه‌شان به ما خوشامد بگویند.

مرد خانواده تعارف می‌کند تا وارد خانه‌ای شویم که با آجر و سایر مصالح ساخته شده، اما از او می‌خواهیم که اجازه دهد ساعاتی را که میهمانش هستیم در کپر بگذرانیم، می‌گوید: شما میهمان ما هستید و ما نیز تابع خواسته‌تان... .

وارد اتاقکی می‌شویم که با تنه، ساقه و برگ‌های درخت خرما ساخته شده است؛ فضایی کوچک که دل صاحبانش بزرگ است و صفا، صمیمیت، سادگی و در عین حال زیبایی در آن موج می‌زند؛ چراکه ساخته‌های دست بانوی خانه به آن جلوه‌ای خاص بخشیده است.

در قسمت پایین کپرشان، سنگ و گِل استفاده شده، دلیلش را از صبرالله می‌پرسم، معتقد است از ورود سرما و باد جلوگیری می‌کند، می‌گوید کپر برای ما روستاییان نعمت و حتی بهتر از خانه‌هایی است که با مصالح آنچنانی ساخته می‌شود.

به گفته وی، کپر در فرهنگ مردم این منطقه ریشه دوانده و میراثی گرانبهاست که از نیاکانشان به جای مانده و همچنان برای روستاییان و عشایر بلوچ نقاط مختلف استان، آرامش بخش‌ترین نقطه جهان است، جایی که قشنگی‌ها و خاطرات روزهای کودکیشان را تداعی می‌کند.

کپرنشینی در استان‌های جنوبی همیشه مرسوم بوده است

زندگی در کپر در استان‌های جنوبی ایران به ویژه سیستان‌ و بلوچستان، کرمان و هرمزگان به دلیل پوشش گیاهی و آب و هوای گرم منطقه همیشه مرسوم بوده ‌است.

کپر از تنه نخل (مُوغ) و شاخه و برگ آن ساخته می‌شود. تنه‌های ساقط شده نخل را در زمین جا می‌دهند و در بین چهار ساقه که به شکل مربع یا دایره در زمین فرو رفته‌اند، شاخه‌های درخت نخل قرار می‌دهند. سپس شاخه‌ها را به‌وسیله «درانی» یا طناب به همدیگر می‌بافند و بالا و اطراف آن را با «سِونِد» یا همان «شاک» می‌پوشاندند که شاخ و برگ درخت نخل است.

اهالی از شاخه‌های درشت‌تر نخل هم برای ساخت تیر، ستون و مهاربند کپر استفاده می‌کنند. آن‌ها از برگ گیاه دراز که «پیش» نامیده می‌شود و به صورت درختچه‌های کوچک در منطقه وجود دارد به عنوان پوشش خارجی کپر استفاده می‌کنند. علاوه بر این‌ها، در مناطق کپرنشین از بافتن ریز برگ‌های پیش، حصیری بدست می‌آید که به عنوان زیرانداز و پوشش بیرونی کپر استفاده می‌شود.

کپر انواع مختلفی دارد که از میان آن‌ها می‌توان به «کنتوک»، «توپ رمشکی»، «بیضی» یا «کوتوک» اشاره کرد.

یک کپر معمولا برای ایجاد سایه و گذاشتن وسایل در سایه و استراحت کردن به وجود می‌آید؛ هرچند در هوای بهاری زمستان‌های منطقه هم می‌توان، در کپر زیست. سراوان، سرباز، نیکشهر، دشتیاری و چابهار از جمله مناطقی است که کپرنشین‌های سیستان و بلوچستان در آنجا زندگی می‌کنند.

کپرها تحمل گرمای طاقت‌فرسای تابستان را امکانپذیر می‌کنند

هوای بیرون بهاری است چون روزهای بلند زمستان را سپری می‌کنیم، اما هوای کپرها گرم‌تر از بیرون است؛ همین کپرها اما تحمل گرمای طاقت‌فرسای تابستان منطقه را هم امکانپذیر می‌کنند؛ گویی این خانه‌ها، منطیق بر طبیعت منطقه است. 

مادر خانواده با سینی‌ای که در آن لیوان‌های رنگارنگ با حاشیه‌های طلایی خودنمایی می‌کند، پذیرایمان می‌شود تا به رسم دیرین مردمان این منطقه با مقداری آب گلویمان را تازه کنیم.

در حالی که از سادگی و آرامش نشستن در کپر لذت می‌برم، بوی دود به مشامم می‌رسد، دلیلش را جویا می‌شوم، می‌گویند مادر خانواده در حال آماده کردن تنور برای پخت نان است تا از میهمان‌هایش با نان گرم محلی پذیرایی کند.

با خودم می‌گویم، حیف است از دیدن این زیبایی لذت نبرم، بنابراین وارد محوطه خانه‌شان می‌شوم. بانویی را می‌بینم که با میله آهنی که در دست دارد، هیزم‌های تنور را جابه‌جا می‌کند تا آماده پخت نان شود، اندکی بعد با تشتی روی‌ شانه‌هایش به سمت تنور می‌آید، خمیرهایی را که از قبل به صورت دایره آماده کرده روی دسته‌ای که پوشش پارچه‌ای دارد و قسمت زیرینش با چوب ساخته شده قرار می‌دهد و به دیواره تنور می‌چسباند.

آری بانوان اینجا همان گونه که پوشش اصیلشان را حفظ کرده‌اند و لباس‌های سوزن‌دوزی شده به تن دارند، با دستان خود نان می‌پزند و این کار را هر چند روز یک بار و به خصوص روزهایی که میهمان دارند، انجام می‌دهند، به راستی اینجا می‌توان جلوه‌ای زیبا از میهمان‌نوازی را به نظاره نشست.

حالا زیستن در کپرها راحت‌تر شده است

آن‌ها می‌گویند قدیم‌ترها که آب لوله‌کشی نبود، حتی آب مورد نیازشان را از چشمه می‌آوردند، اما اکنون به برکت فعالیت‌های عمرانی که در منطقه انجام شده، کارشان راحت‌تر شده است.

ظهر که می‌شود با غذای محلی که انار چاشنی اصلی‌اش است و نان‌های گرمی که با دستان مادر خانواده و در فضایی ساده و زیبا تهیه شده پذیرایمان می‌شوند، سفره‌شان ساده است، سادگی‌ای که عجیب به دل می‌نشیند و با دبه‌های دوغی مزین شده که با دستان خودشان تهیه کرده‌اند.

اینجا که بیایی معنای زندگی و آرامش را به درستی خواهی فهمید، محال است با دیدن بانوانی که با نخ و سوزن روی پارچه‌های رنگارنگ سوزن‌دوزی می‌کنند، به حالشان غبطه نخوری، نقش و نگارهایی زیبا که با آن لباسشان را تهیه می‌کنند، لباسی که فرقی ندارد مراسم عروسی باشی یا در خانه، بر تن می‌کنند و این نشانه فرهنگ اصیل مردمان این منطقه است.

مردمی که در کپر و در کمال سادگی زندگی می‌کنند، اما همه اطرافشان از تزئین دیوارهای خانه گرفته تا لباس‌های تنشان همه با نقوشی که در ذهن دارند و با دستان توانمند خودشان ساخته‌اند، آماده شده است.

اینجا بانوان به کارهایی نظیر سوزن‌دوزی به خصوص در دورهمی‌های خانوادگی و حتی جمع همسایه‌ها، پخت نان و انواع غذاهای محلی و صدها حرفه‌ای که منشأ زیبایی است مشغول هستند و اما نان‌آوران خانواده به کشاورزی یا دامداری می‌پردازند و این گونه زندگی‌شان را سپری می‌کنند.

مراسم‌ شادی و عزا در کپرها برگزار می‌شود

می‌خواهم درباره کپر بیشتر بدانم، سکونتگاهی که بدون تردید در گوشه گوشه جهان به اشکال متفاوت وجود دارد و اینجا نیز با شکل متفاوتی طراحی شده، بنابراین با کنجکاوی سؤال‌هایم را از صبرالله می‌پرسم، می‌گوید: «کپر همیشه نشانه فقر ساکنان و زاغه‌نشینی نیست، بلکه قدمتی دیرینه دارد، قدمتی که شاید با تاریخ یکجانشینی برابری کند و برگرفته از فرهنگ و آداب و رسوم مردم منطقه است، دیدن آن در گوشه‌ای از حیاط‌های مدرن امروزی گواه بر این ادعاست».

به گفته وی، یکی از دلایل محبوبیت کپر از گذشته تاکنون خنک بودن آن بوده، هوای خوبی که با پاشیدن مکرر آب بر سطح بیرونی‌اش و مرطوب شدن و وزش باد حاصل، به فضایی مطلوب در اقلیم گرم تبدیل می‌شود.

کپر برگرفته از طبیعت است و این خود می‌تواند دلیلی محکم بر محبوبیت آن در میان مردم به ویژه روستاییان و عشایر سیستان و بلوچستان باشد، اما از بُعد اجتماعی نیز دارای ارزش زیادی است؛ چراکه می‌تواند مکانی برای گردهمایی اطرافیان تلقی شود و حتی بسیاری از مراسم‌ شادی و عزا نیز در کپرها برگزار می‌شود و از سالن‌های مدرن امروزی نیز زیباتر و دلنشین‌تر است.

همان گونه که مصالح، فرم و نحوه ساخت مسکن در سیستان و بلوچستان به اقلیم و شرایط زیست محیطی، فرهنگی، اجتماعی و معیشتی هر نقطه بستگی دارد و با توجه به تغییرات جغرافیایی از شمال تا جنوب استان شاهد تنوع گسترده‌ای از گونه‌های معماری هستیم، در این روستا نیز کپر بر اساس ویژگی‌های خاصی ایجاد شده و استفاده می‌شود.

کپر مکانی است که خانواده‌ها را در کنار هم جمع می‌کند و برپایی محافل در آن صفای دیگری دارد، اتاق‌هایی که یادآور قصه‌های کودکی و لذت‌های گذشته است و چه خوب که از نیاکانمان به ما به ارث رسیده و همچنان پایدار است، هر چند که شاید ظاهر آن با تفاوت‌هایی همراه شده، اما هیچ گاه از بین نخواهد رفت.

خبرنگار: حمیده ذوالفقاری
عکاس: رستم کریمی‌نژاد